Gračanica možda nema zvučno istorijsko ime poput Gradačca ili Srebrenika, ali je bila i ostala jedan od najrazvijenijih gradova ovog kraja. Ona je taj status zvanično stekla još 1548. godine ukazom sultana Sulejmana Veličanstvenog. Nastala je kao rudarsko selo u blizini utvrđenog Soko grada i vremenom je izrasla u snažan zanatski centar sa brojnim urbanim sadržajima.
Ekonomski, urbani i kulturni kontinuitet razvoja, grad je nastavio i za vrijeme Austrougarske dok se za vrijeme Jugoslavije taj razvoj je još više ubrzao i nastale su brojne tvornice, mala privatna preduzeća i stambena naselja. Imidž dinamične privredne sredine Gračanica je zadržala i danas.
Glavno pitanje kojim ćemo se baviti u našem današnjem tekstu je šta posjetiti u Gračanici?
1. Sahat-kula
Sahat kula je najstariji spomenik kulture u Gračanici, ujedno jedini izvorno očuvani spomenik graditeljske baštine osmanskog razdoblja u ovome gradu. Utemeljiteljem sahat-kule u Gračanici smatra se Ahmed-paša Budimlija. Ne zna se tačno godina njene izgradnje ali se smatra da je sagrađena na samom kraju 17. ili početkom 18. vijeka. Predstavlja kulturno-historijski objekat star oko 300 godina. Prvi historijski podaci o Sahat-kuli sežu u 1812. godinu kada je Gračanicu zahvatio veliki požar. Više puta tokom historije je obnavljana a zadnji puta 2003. godine.
Gračanička sahat – kula je najmasivniji objekat te vrste u Bosni i Hercegovini. Ima oblik tornja koji su sužava prema vrhu. Visoka je 27 m što je čini trećom po visini u Bosni i Hercegovini. Građena je od kamena, zidovi su vrlo masivni i prosječne debljine 80 cm. Na vrhu se nalazi i satni mehanizam kojeg su ugradili francuski majstori. Godine 2002. proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
2. Konak – Vijećnica u Gračanici
Zgrada je, dolaskom austougarske uprave, prvobitno izgrađena 1887. godine kao Konak da bi 1891. godine pretvorena u zgradu Vijećnice. Nije poznato ime graditelja, ali predpostavlja se da su je gradili isti majstori kao i zgradu Osman-kapetanove medrese.
Za vrijeme austrougarske uprave služi kao uprava kotara i sud, izmeđa dva rata za upravu sreza, a iza Drugog svjetskog rata za upravu grada Gračanica. Danas je u njoj Gradonačelnik i neke gradske službe.
Zgrada Vijećnice nalazi se u centru Gračanice. Izgrađena je u pseudomauroskom maniru što se najbolje vidi na dvoslojnim fasadama, ulaznom portalu i prozorima. Stilski posmatrajući svojevrsni je „spoj Zapada i Istoka“, odnosno spoj načina građenja za vrijeme austrougarske uprave kojeg karetkteriše kombinovanje elemenata klasičnog preporoda i pseudomaurskog stila.
Konak – Vijećnica u Gračanici je 2009. godine proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
3. Osman-kapetanova medresa
Osman-kapetanovu medresu osnovao je 1800. godine Osman-kapetan, otač čuvenog Husein-kapetana Gradaščevića. Prvobitno je medresa bila prizemna zgrada sa tri krila. Za njeno izdržavanje Osman-kapetan je uvakufio imetak u Gračanici, Modriči i Gradačcu, brojne dućane, hanove i obradivo zemljište.
Današnja zgrada Osman-kapetanove medrese potječe iz austrougarskog perioda iz 1889. godine i predstavlja lijep primjer tzv. pseudomaurskog stila. Zgrada medrese je imala dershanu-središnju predavaonicu, zatim prostorije za muderisa, biblioteku i kuhinju, te sobe za učenike.
Medresa je prestala sa radom 1945. godine. Poslije Drugog svjetskog rata zgrada medrese je pretvorena u Dom kulture. Danas je u vlasništvu IZ-e.
4. Kuća Mare Popović
Stara kuća Mare Popović sagrađena je 1840. godine i nalazi se u centru grada, u mahali Varoš. Prema predanjima sagradio je svekar Mare Popović. Promijenila je nekoliko vlasnika i na kraju prešla u gradsko vlasništvo. Nakon restauracije 1989. godine pretvorena je etnološki muzej. Kuća je ponovo obnovljena 2013. godine i data na upotrebu Udruženju „Gračaničko keranje“.
Kuća Mare Popović pripada tipu tradicionalne bosanske kuće čardaklije, spratnice. Nazivaju je i gračanička dimalačura zbog malog otvora na krovu kroz koji je izlazio dim.
5. Vjerski objekti
Ahmed-pašina džamija
U narodu je poznata i kao bijela ili čaršijska džamija. Izgradio je Ahmed-paša Budimlija. Prvobitno je bila izgrađena od čerpića, na četiri vode i sa kamenom munarom. Kao Ahmed-pašina džamija prvi put se spominje između 1763. i 1766. godine. Više puta je obnavljana i prepravljana.
Džamiju je prvi puta obnovio Osman-kapetan Gradaščević nešto prije 1800. godine.
Današnji izgled dobila je u periodu od 1914. – 1916. godine kada je izgrađena od kamena i dobila je armirano-betonsko kube i na taj način postaje potkupolna džamija.
Godine 1963. džamija je dobila i abdesthanu sa 12 česama a krajem osamdesetih izgrađena je nova abdesthana.
Glavna je ili centralna džamija u Gračanici.
Šarena džamija
Poznata je u narodu i kao Mejdan Džedid džamija. Kako se predpostavlja prva izgradnja ove džamije je bila u 16. vijeku a tokom vremena je više puta i rušena i obnavljana. Prvi siguran spomen džamije nalazi se u vakufskim evidencijama iz 1763. godine. Nekada se nalazila na lijevoj obali Sokoluše a zbog poplava je ponovo izgrađena na desnoj obali na nešto višem zemljištu.
Zbog blizine uskotračne pruge i kolskog puta džamija je 1932 godine srušena a nova je izgrađena 20 m zapadnije od stare lokacije i dalje od pruge i puta. Svečano proklanjavanje ove džamije je bilo 1933. godine. Zbog dotrajalosti i naraslih potreba džemat ove džamije je početkom 1990. godine odlučio da na njenom mjestu izgradi veću i kompleksniju građevinu sa više funkcija i tada je dobila sadašnji izgled. Konačni radovi na džamiji su završeni 2008. godine.
Stara džamija u Sokolu
Vrijeme nastanka Stare džamije i njenu namjenu možemo da posmatramo u sklopu srednjovjekovnog grada Sokola. Stara džamija se nalazi se njegove sjeverne strane. Grad Soko i Stara džamija su odvojeni prirodnim udubljenjem koje je najvjerovatnije bilo premošteno mostom.
Ova srednjovjekovna građevina sagrađena je u prvoj polovini 15. vijeka i predstavlja najstariju džamiju u ovom kraju. Osmanske vlasti su u utvrđenim gradovima podizale džamije za svoje posade. Ovu džamiju narod zove Fethija, a taj naziv dobijale su one džamije u Bosni koje su izgrađene neposredno poslije uspostavljanja osmanske uprave. Početkom 16. vijeka u sastavu posade grada Sokola nalazili su se i vjerski službenici (imami), a jedan od njih je bio i Hadži Fakih, koji se spominje 1533. godine kao najstariji poznati imam Stare džamije. Džamija je služila svojoj namjeni sve do 1980. godine kada je u Sokolu napravljena nova džamija.
Arheološka istraživanja 1984. godine su pokazala da je najvjerovatnije ovaj objekat prvobitno bio sagrađen kao feudalni dvorac. U srednjovjekovnoj Bosni ovakvi dvorci su se zvali dvori i isticali su se veličinom u odnosu na kuće ostalog stanovništva. Po osmanskom osvajanju, zgrada dvorca je pretvorena u džamiju.
6. Katolička crkva
Sagrađena je 1921. godine u neoromaničkom stilu, te posvećena Uznesenju blažene djevice Marije. Iako je dosta skromnih dimenzija, više nalik kapeli nego li crkvi ipak plijeni pažnju svojom arhitektonskom skladnošću.
7. Pravoslavna crkva
Pravoslavna crkva ili Parohijski hram Vaznesenja gospodnjeg počeo se graditi 1921. a gradnja je završena 1926.godine. Hram je osvećen 1925.godine.
Hram pripada tipu krstoobrazne kubične građevine sa kupolom, dva zvonika na zapadnoj strani i apsidom na istočnoj strani objekta. Nad centralnim dijelom uzdiže se kupola visine oko 17 m.
Crkva je poznate po svom zidnom slikarstvu po svom živopisu. Živopis Hrama izveden je u periodu od 1986. do 1989. godine a uradio ga je akademski slikar Dimitrij Ridžiski.
U crkvi se nalazi i ikonostas zid koji je ukrašen ili oslikan ikonama. Ikonostas je izveden od drveta, nosi 12 ikona koje su nastale pod utjecajem ruskog baroka. Proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine 2013. godine.
8. Srednjovjekovni grad Soko
Grad se nalazi u naselju Soko oko 5 km sjeveroistočno od Gračanice. Nalazi se na padinama koje se spuštaju izvorišnom djelu rijeke Sokoluše, u sredini prirodne zavale koju okružuju južni obronci planine Trebave. Pozicioniran je na uzvišenju građenom od vulkanske stijene dijabaza visokoj oko 40 m. Naselje Soko je jedno od najstarijih na području grada Gračanica.
U doba srednjovjekovne bosanske države, kraljevski grad Soko imao je veoma važnu ulogu u odnosima između bosanske kraljevske dinastije Kotromanića i dinastije mađarskih kraljeva i krupnih feudala sjeverno od Save. To dokazuje i jedna latinska isprava u obliku darovnice ili vjenčanog ugovora, kojeg su 2. juna 1429. godine potpisali knez Radivoj Kotromanić (Ostojić), sin bosanskog kralja Stjepana Ostoje i brat budućeg kralja srednjovjekovne Bosne Stjepana Tomaša s jedne i Nikola Velički, ugarski velikodostojnik iz Slavonije s druge strane. Taj srednjovjekovni pravni akt, do sada je najstariji pisani trag iz prošlosti gračaničkog kraja, po kojem je i utemeljen Dan grada Gračanica 2. juni.
Tokom srednjeg vijeka grad Sokol je središte bosanske župe pod nazivom Sokol i nalazi se u bosanskoj srednjovjekovnoj zemlji Usori. Godine 1463. zauzimaju ga Osmanlije, a iduće godine Ugari kada i ulazi u sastav Srebreničke banovine. Između 1512.- 1519. godine, nakon pada Srebrenika i Srebreničke banovine, definitivno ulazi u sastav Osmanske države. Prema spahijskom popisnom defteru 1533. godine posada Sokola ima stalne timare (posjede). Sredinom 16. vijeka Osmanlije u Sokolu drže manju posadu od 19 ljudi.
Ovaj kraj je od 16. vijeka pripadao kadiluku Gračanica u Zvorničkom sandžaku, a po osnivanju kapetanija sama utvrda je u sastavu Gradačačke kapetanije. Sedamdestih godine 18. vijeka, gradačački kapetan Mehmed dao je da se izvrše popravke na uvtrdi. Sokol 1833. godine ima 7 topova a definitivno je napušten 1840. godine.
Grad je, prema svojim građevinskim karakteristika, građen na prelazu iz 14. u 15. vijek. Uklapa se u tip gradova građenih u dolini rijeke Bosne kojoj i sam pripada (Doboj, Vranduk, Visoko). Bedemi i gabariti same utvrde maksimalno su prilagođeni prirodnim uvjetima. Bedemi grada su zatvarali jedinstvenu cjelinu ovalnog oblika, površine 650 m2. Bedemi su građeni od oklesanog kamenja i debljine su od 0,9 m do 1,1 m. Sa zapadne strane bio je ulaz širine 1,1 m, visine 2 m, nadsveden polukružnim lukom. Grad je imao svoje kule i kapi kule.Godine 2003. Stari grad Soko proglašen je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Godine 2020. izgrađen je pristupni put do grada.
